افت قند خون یا هیپوگلایسمی شرایطی است که در آن قندخون (گلوکز) شما به میزانی کم‌تر از حد نرمال افت می‌کند. گلوکز منبع اصلی انرژی بدن است. حفظ قند خون در دامنه نرمال اهمیت فراوانی دارد. اندازه‌گیری مکرر قند خون و توجه به طبیعی و در انتظار بودن اعداد برای جلوگیری از افت قند خون از درجه اهمیت بالایی برخوردار است.
افت قند خون معمولاً متعاقب مصرف داروهای دیابت روی می‌دهد؛ ولی برخی داروهای دیگر و شرایط و بیماری‌های خاص که معمولاً نادر هستند می‌توانند افت قند خون را در افراد غیردیابتی نیز رقم بزنند.
هیپوگلیسمی نیازمند درمان فوری است. در بسیاری از افراد قند خون ناشتای کم‌تر از ۷۰ میلی‌گرم در دسی‌لیتر یا ۳.۹ میلی‌مول در لیتر، باید به عنوان هشداری برای هایپوگلایسمی در نظر گرفته شود. ولی این اعداد در شما ممکن است کمی متفاوت باشد. در این رابطه با پزشکتان مشورت کنید.
درمان شامل برگرداندن سطح قندخون به میزان طبیعی می‌باشد که می‌تواند با مصرف غذاها یا نوشیدنی‌های با قند زیاد صورت پذیرد. برای درمان طولانی‌مدّت باید علّت زمینه‌ای که باعث افت قند خون شده است شناسایی و برطرف شود.
علائم افت قند خون یا هیپوگلیسمی
اگر سطح قند خون بیش از حد افت کند می‌تواند علائم و نشانه‌هایی را ایجاد کند؛ شامل:
- ضربان قلب نامنظم یا سریع
- خستگی
- رنگ‌پریدگی
- لرزش
- اضطراب
- تعریق
- احساس گرسنگی
- تحریک‌پذیری
- سوزش یا بی‌حسی لب‌ها، زبان یا گونه
در صورت شدید شدن هایپوگلایسمی علائم زیر ممکن است ظاهر شوند:
- گیجی، رفتار غیرعادی یا هر دوی این موارد؛ مثل ناتوانی در انجام کارهای روزمره
- اختلالات بینایی از قبیل تاری دید
- تشنج
- از دست دادن هوشیاری
علل افت قند خون یا هیپوگلیسمی
هیپوگلیسمی زمانی رخ می‌دهد که سطح قند خون(گلوکز) شما بیش از حد افت کند. علل زیادی وجود دارند که می‌توانند این رویداد را سبب شوند؛ در این بین شایع‌ترین مورد عوارض جانبی داروهایی است که در درمان دیابت استفاده می‌شوند.
تنظیم قندخون
زمانی که شما غذا می‌خورید، بدنتان کربوهیدرات‌های غذاهایی همچون نان، برنج، پاستا، سبزیجات، میوه‌ها و فراورده‌های شیری را دریافت و به مولکول‌های قندی مختلف تجزیه می‌کند. یکی از این مولکول‌ها گلوکز است.
گلوکز، منبع اصلی انرژی بدن، با کمک انسولین (هورمونی که از پانکراس ترشّح می‌شود.) به سلول‌های اکثر بافت‌های بدنتان وارد می‌شود. به عبارتی انسولین این امکان را برای گلوکز فراهم می‌کند که وارد سلول‌ها شود و بدین ترتیب سوختی که سلول‌ها نیاز دارند در اختیارشان قرار می‌گیرد. گلوکز اضافی به فرم گلیکوژن در کبد و عضلات ذخیره می‌شود.
اگر ساعات متمادی چیزی نخورید و سطح قند خونتان افت کند، هورمون دیگری از پانکراس ترشّح می‌شود و به کبد پیام می‌دهد تا گلیکوژن ذخیره‌شده را تجزیه کند و گلوکز را به درون جریان خون بریزد. این مکانیسم سطح قند خون شما را در محدوده‌ی طبیعی حفظ می‌کند تا زمانی که دوباره چیزی بخورید.
همچنین بدن شما این توانایی را دارد که گلوکز تولید کند. مرکز اصلی وقوع این فرایند کبد است؛ امّا کلیه‌ها هم می‌توانند این کار را انجام دهند.
علت افت قندخون در افراد دیابتی
اگر دیابت دارید به معنی این است که یا در تولید انسولین به میزان کافی مشکل دارید (دیابت نوع ۱) یا بدنتان به خوبی به انسولین پاسخ نمی‌دهد (دیابت نوع ۲). نتیجتاً گلوکز در گردش خون تجمّع می‌یابد و ممکن است آن قدر زیاد شود که به سطوح خطرناک و مخرّب برسد. برای اصلاح این مشکل شما انسولین یا داروهای دیگر مصرف می‌کنید تا سطح قند خونتان کاهش یابد؛ امّا مقدار بیش از حدّ انسولین یا دیگر داروهای دیابت ممکن است سبب افت بیش از اندازه‌ی قند خونتان شود که نتیجه‌ی آن بروز هایپوگلایسمی است.
همچنین در صورتی که بعد از مصرف داروی دیابت کم‌تر از همیشه غذا بخورید یا بیشتر از همیشه ورزش کنید، هیپوگلیسمی ممکن است ایجاد شود.
علت افت قند خون در افراد سالم
هایپوگلایسمی در افراد غیردیابتی شیوع بسیار کم‌تری دارد. علّت آن می‌تواند موارد زیر باشد:
- داروها؛ مصرف اشتباهی داروهای دیابت خوراکی فردی دیگر یک علت محتمل برای وقوع هایپوگلایسمی است. داروهای دیگری هم وجود دارند که می‌توانند باعث هایپوگلایسمی شوند؛ به خصوص در بچه‌ها یا افرادی که نارسایی کلیه دارند. یک مثال از این داروها داروی کینین است که در درمان مالاریا کاربرد دارد.
- زیاده‌روی در مصرف الکل؛ نوشیدن بیش از حد الکل بدون خوردن هیچ غذایی، می‌تواند آزادسازی گلوکز ذخیره‌شده در کبد به جریان خون را مهار کند و باعث هایپوگلایسمی شود.
- برخی بیماری‌های بحرانی؛ بیماری‌های کبدی شدید از قبیل هپاتیت شدید یا سیروز می‌توانند باعث هایپوگلایسمی شوند. کلیه‌های سالم با ترشّح برخی داروها در ادرار باعث دفع و پاکسازی بدن از این داروها می‌شوند. اختلالات کلیوی می‌توانند این فرایند را مهار کرده باعث تجمّع داروها و نتیجتاً هایپوگلایسمی ناشی از داروها شوند.
گرسنگی طولانی‌مدّت مثل اتّفاقی که در اختلال بی‌اشتهایی عصبی یا همان anorexia nervosa روی می‌دهد، می‌تواند باعث فقدان موادّ اوّلیه‌ای شود که بدن شما برای ساخت گلوکز به آن‌ها نیاز دارد.
- تولید بیش از حد انسولین؛ یک تومور نادر پانکراس به نام انسولینوما می‌تواند سبب تولید بیش از اندازه‌ی انسولین، و متعاقب آن بروز هایپوگلایسمی شود. تومورهای دیگری نیز وجود دارند که می‌توانند باعث تولید بیش از حد مواد شبه‌انسولینی شوند. بزرگ شدن سلول‌های تولیدکننده‌ی انسولین در پانکراس می‌تواند ترشّح و آزادسازی بیش از حد انسولین را سبب شود که نتیجه‌ی این امر هایپوگلایسمی است.
- کمبودهای هورمونی؛ برخی اختلالات خاص در غده‌ی فوق کلیه یا همان آدرنال و تومورهای هیپوفیز می‌توانند باعث کمبود هورمون‌های کلیدی تنظیم‌کننده‌ی تولید گلوکز شوند. کمبود هورمون رشد در کودکان می‌تواند ایجاد هایپوگلایسمی کند.
هیپوگلیسمی بعد از وعده‌های غذایی
هیپوگلیسمی معمولاً زمانی رخ می‌دهد که شما مدتی چیزی نخورده باشید؛ امّا همیشه این موضوع صدق نمی‌کند. گاهی اوقات پس از صرف وعده‌های غذایی غنی از موادّ قندی نشانه‌های هایپوگلایسمی بروز می‌یابند؛ چرا که بدن شما به میزانی بیش از اندازه‌ی لازم انسولین تولید و ترشح کرده است.
این نوع هیپوگلیسمی که هیپوگلیسمی واکنشی یا هیپوگلیسمی بعد از غذا(postprandial) نامیده می‌شود، می‌تواند در افرادی که قبلاً تحت عمل جراحی بایپس معده قرار گرفته‌اند رخ دهد. همچنین در افراد دیگر نیز محتمل است.
عوارض افت قند خون یا هیپوگلیسمی
هیپوگلیسمی درمان‌نشده می‌تواند منجر به موارد زیر شود:
- تشنج
- از دست دادن هوشیاری
- مرگ
افت قندخون همچنین می‌تواند با موارد زیر مرتبط باشد:
- سرگیجه و ضعف
- سقوط
- آسیب‌های جسمی
- تصادفات وسایل نقلیه‌ی موتوری
- ریسک افزایش‌یافته‌ی زوال عقل یا دمانس در بالغین مسن‌تر
هیپوگلیسمی بدون علائم هشدار
در طول زمان دوره‌های مکرر هایپوگلایسمی می‌تواند منجر شود به هایپوگلایسمی بدون هشدار (hypoglycemia unawareness). پس از مدّتی بدن و مغز دیگر نشانه‌های هشداردهنده‌ی افت قندخون در هایپوگلایسمی همچون لرزش یا ضربان قلب نامنظّم را ایجاد نمی‌کنند. وقتی این اتّفاق می‌افتد ریسک هایپوگلایسمی شدید و تهدیدکننده‌ی حیات افزایش می‌یابد.
در صورتی که مبتلا به دیابت هستید و مکرراً دچار دوره‌های افت قند خون و هایپوگلایسمی بدون هشدار می‌شوید، ممکن است پزشکتان درمان شما را اصلاح کند؛ مثلاً ممکن است قندخون هدف را افزایش دهد یا تمرین آگاهی از گلوکز خون( blood glucose awareness training یا BGAT) را به شما توصیه کند.
دیابت با عدم کفایت درمان
اگر دیابت دارید، دوره‌های افت قند خون ممکن است برای شما آزاردهنده و ترسناک باشد. ترس از هیپوگلیسمی ممکن است سبب شود انسولین کم‌تری مصرف کنید تا قند خونتان بیش از حد افت نکند. این موضوع ممکن است منجر به دیابت کنترل‌نشده شود. با پزشکتان درباره‌ی ترستان صحبت کنید و بدون موافقت پزشکتان دوز داروهای دیابتتان را تغییر ندهید.
تشخیص افت قند خون
اگر از انسولین و یا سایر داروهای پایین آورنده قندخون استفاده می‌کنید و همزمان علائم و نشانه‌های مربوط به افت قند خون را نیز نشان می‌دهید سطح قندخونتان را با یک دستگاه قند سنج چک کنید. قند خون اگر زیر ۷۰ میلی گرم بر دسی لیتر باشد نیاز به درمان فوری دارد.
اما درصورتی که از داروهایی که منجر به افت قند خون می‌شوند استفاده نمی‌کنید و همزمان علائم مربوط به آن را نیز نشان می‌دهید احتمالا پزشکتان درباره نکات زیر از شما سوال خواهد کرد:
- علائم و نشانه‌هایتان چگونه است؟ آن را توصیف کنید. اگر در هنگام مراجعه این علائم را نداشته باشید پزشک از شما می‌خواهد که در طول یک شب و یا برای ساعات طولانی تری ناشتا بمانید و به این ترتیب علائم مربوط به افت قند خون بروز پیدا می‌کند و پزشک بر این اساس می‌تواند به تشخیص درست برسد. ممکن است بنابر صلاح‌دید پزشک نیاز باشد برای انجام این تست در بیمارستان بستری و تحت‌نظر قرار بگیرید. در صورتی که علائم بعد از صرف غذا آشکار شود پزشک از شما می‌خواهد سطح قند خونتان را بعد از خوردن یک وعده غذایی اندازه بگیرید.
- در هنگام بروز علائم سطح قندخونتان چند است؟ پزشک جهت بررسی‌های آزمایشگاهی یک نمونه خون از شما می‌گیرد.
- آیا زمانی که قند خونتان افزایش پیدا می‌کند، علائم مربوط به افت قند خون ناپدید می‌شود؟
در صورت نیاز پزشک یک معاینه کامل انجام می‌دهد و تاریخچه پزشکی‌تان را نیز مورد بررسی قرار می‌دهد.
اقداماتی که باید قبل از ملاقات با پزشک انجام دهید:
در صورتی که مبتلا به دیابت نوع یک هستید و دوره‌های مکرر افت قند خون را تجربه می‌کنید از پزشک خود در مورد نحوه برخورد با آن پرس و جو کنید و اگر هنوز برای شما تشخیص دیابت گذاشته نشده است با پزشکتان یک قرار ملاقات ترتیب دهید.
قبل از ویزیت پزشک اقدامات زیر را انجام دهید:
- زمان شروع، تعداد دفعات و چگونگی بروز علائم را یادداشت کنید.
- یک لیست از نام تمام داروهای مصرفی، ویتامین ها و سایر مکمل ها به همراه دوز شان را یادداشت کنید.
- جزئیات اخیر مربوط به بیماری تان را به یادداشت هایتان اضافه کنید مثلا زمان و نتایج آزمایشات قند خون و نحوه مصرف داروهایتان را در آن قید کنید.
- عادتهای معمول روزانه‌تان را یادداشت کنید. مثل مصرف الکل ، برنامه وعده های غذایی و برنامه ورزشی. همچنین به تغییرات اخیر عادت ها مثل تغییر در برنامه ورزشی و یا یک شغل جدید که باعث تغییر در برنامه غذایی می‌شود نیز توجه داشته باشید.
- در صورت امکان یکی از اعضای خانواده و دوستان‌تان را که بتواند در یادآوری برخی اطلاعات به شما کمک کند با خود همراه کنید.
- سوالاتی که می‌خواهید بپرسید را یادداشت کنید و به این ترتیب می‌توانید از وقت ملاقات خود با پزشک بیشترین استفاده را ببرید.
سوالاتی که از پزشک خود می توانید بپرسید:
- آیا این علائم در نتیجه‌ی افت قندخون ایجاد می‌شود؟
- به نظر شما چه عواملی باعث ایجاد علائم افت قند خون در من می‌شود؟
- آیا لازم است برنامه درمانی خود را تغییر دهم؟
- آیا لازم است رژیم غذایی یا برنامه ورزشی خو را تغییر دهم؟
- من بیماری دیگری نیز به جز دیابت دارم. چطور می توانم این بیماری‌ها را همزمان مدیریت کنم؟
اگر هنوز تشخیص دیابت برای شما داده نشده است سوالاتی که باید بپرسید:
- آیا افت قندخون محتمل ترین دلیل بروز این علائم است؟
- چه علت دیگری می‌تواند داشته باشد؟
- چه آزمایشاتی باید انجام دهم؟
- چه اقداماتی همچون تغییر سبک زندگی می‌تواند در بهبود علائم موثر باشد؟
- آیا لازم است به متخصص مراجعه کنم؟
سوالاتی که احتمالا پزشک از شما خواهد پرسید:
- معمولا چه زمانی علائم شما بروز پیدا می‌کند؟
- به نظر خودتان چه چیزی شروع علائم را تحریک می‌کند؟
- آیا بیماری دیگری نیز دارید؟
درمان افت قند خون
در هنگام بروز علائم افت قند خون اقدامات زیر را به خاطر داشته باشید:
- ۱۵ تا ۲۰ گرم از یک ماده غذایی حاوی کربوهیدرات زود جذب مصرف کنید. این مواد غذایی بدون پروتئین و چربی هستند و به راحتی در بدن تبدیل به قند می‌شوند. مانند ژل و قرص های گلوکز، آب میوه، نوشیدنی غیر الکلی مانند لیموناد و پپسی کولا، عسل و آبنبات.
- ۱۵ دقیقه بعد، قند خونتان را مجدداً چک کنید. اگر هنوز عدد آن زیر ۷۰ میلی گرم در دسی لیتر باشد، ۱۵ تا ۲۰ گرم دیگر از کربوهیدرات‌های زود جذب را مصرف و مجدداً ۱۵ دقیقه بعد قند خون تان را چک کنید. این مراحل را تکرار کنید تا زمانی که قندخون به بالای ۷۰ میلی گرم بر دسی لیتر برسد.
- خوردن میان وعده در طول روز را فراموش نکنید. زمانی که سطح قند خون نرمال است خوردن یک میان وعده می‌تواند به تثبیت آن و پر شدن ذخایر گلیکوژن در بدن کمک کند.
درمان سریع افت قندخون شدید (هیپوگلیسمی):
هنگامی که برای درمان افت قند خون به کمک فرد دیگری نیاز باشد، افت قند خون شدید تلقی می‌شود. برای مثال زمانی که نمی‌توانید چیزی بخورید و نیاز به تزریق گلوکاگون و یا تزریق داخل وریدی گلوکز دارید. به طور معمول افراد دیابتی که تحت درمان با انسولین هستند همیشه باید کیت‌های گلوکاگون را برای مواقع اورژانسی همراه داشته باشند. خانواده و اطرافیان باید با نحوه دسترسی و استفاده از این کیت ها در مواقع اورژانس آشنایی کامل داشته باشند.
درمان بیماری زمینه ای:
پزشک باید برای پیشگیری از بروز حملات مکرر افت قند خون، بیماری‌های زمینه ای را شناسایی و آن‌ها را درمان کند. بسته به علت بیماری درمان نیز متفاوت است:
داروها. اگر علت بروز هایپرگلایسمی (افزایش سطح قندخون) داروهای مصرفی فرد باشد، بنابر صلاح‌دید پزشک ممکن است دستور قطع مصرف دارو، تغییر دوز مصرفی و یا تغییر نوع دارو داده شود.
درمان سرطان‌ها. سرطان پانکراس با خارج کردن تومور توسط جراحی درمان می‌شود. در بعضی موارد نیز برداشتن بخشی از پانکراس ممکن است علاج بخش باشد.
پیشگیری از افت قند خون در مبتلایان به دیابت:
برنامه‌ی کنترل دیابتی را که به کمک پزشکتان طرّاحی کرده‌اید اجرا کنید. اگر شروع به مصرف داروی جدیدی کرده‌اید، برنامه‌ی غذایی یا زمان‌بندی مصرف داروهایتان را تغییر داده‌اید یا اخیراً ورزش یا فعّالیت فیزیکی جدیدی را آغاز کرده‌اید، با پزشکتان درباره‌ی چگونگی تاثیر این تغییرات بر کنترل دیابتتان و ریسک افت قند خونتان مشورت کنید.
نمایش‌گر مداوم قند خون (Continuous Glucose Monitor یا CGM) در برخی افراد سودمند است؛ علی الخصوص در آن دسته از افراد که دچار هایپوگلایسمی بدون هشدار می‌شوند. CGM یک سیم ریز دارد که زیر پوست نصب می‌شود و اعداد مربوط به سطوح قند خون را به یک دریافت‌کننده می‌فرستد.
اگر قند خون بیش از حد افت کند برخی مدل‌های CGM به شما هشدار می‌دهند. امروزه برخی پمپ‌های انسولین با CGM ادغام می‌شوند و در صورتی که سطح قند خون به سرعت در حال افت باشد این پمپ‌ها آزادسازی انسولین را متوقّف می‌کنند تا از هایپوگلایسمی جلوگیری شود.
همیشه کربوهیدرات‌های سریع الاثر همچون آبمیوه یا قرص گلوکز به همراه داشته باشید تا کاهش قند خون را قبل از این که سطح گلوکز تا درجات خطرناک نزول کند، درمان کنید.
پیشگیری از افت قند خون در افراد سالم:
در دوره‌های راجعه‌ی هایپوگلایسمی، خوردن وعده‌های غذایی متعدد و کوچک در طول روز می‌تواند به عنوان راه حلی موقّتی برای اجتناب از افت قند خونتان سودمند باشد؛ با این حال این رویکرد به عنوان یک استراتژی طولانی‌مدت توصیه نمی‌شود. با پزشکتان در تعامل باشید تا علت زمینه‌ای هایپوگلایسمی را شناسایی و درمان کنید.
