امروزه بیماری دیابت نوع دو به طور فزاینده‌ای رایج شده است. دیابت نوع دو به عنوان دیابت غیر وابسته به انسولین (NIDDM) و یا دیابت بزرگسالان شناخته می‌شود. دیابت یک بیماری مزمن است که در آن بدن نمی‌تواند به درستی از انسولین استفاده کند و یا نمی‌تواند مقدار کافی انسولین تولید کند. بر اساس گزارشات سازمان بهداشت جهانی (WHO) و سازمان بین‌المللی دیابت (IDF)، حدود 8.5% بزرگسالان (20 تا 79 ساله) به دیابت مبتلا هستند. از این افراد، اکثریت قریب به اتفاق آن‌ها (حدود 90-95%) مبتلا به دیابت نوع دو هستند. این آمار نشان می‌دهد که دیابت نوع دو به یک مسئله بهداشت عمومی جهانی تبدیل شده است. همچنین بر اساس مطالعات انجام شده، شیوع دیابت نوع دو در ایران نیز در حال افزایش است. پس مهم است که اطلاعات خود نسبت به این بیماری را افزایش دهیم.
در این مقاله از سیناکر که با همکاری مرکز خدمات تخصصی ژنتیک حنیفا صورت گرفته است علل ابتلا و تاثیر عوامل ارثی و ژنتیک در دیابت نوع ۲ را بررسی می‌کنیم.
آنچه در این مقاله خواهید خواند
دیابت نوع دو چیست؟
ابتدا کمی بیشتر با بیماری دیابت نوع ۲ و علائم آن آشنا می‌شویم. دیابت نوع دو، نوعی از دیابت است که در آن بدن به انسولین تولیدی پانکراس به درستی واکنش نشان نمی‌دهد. و یا حتی پانکراس نمی‌تواند مقدار کافی انسولین تولید کند. این حالت را معمولاً مقاومت به انسولین می‌گویند. انسولین هورمونی است که کمک می‌کند گلوکز (قند) از جریان خون به سلول‌ها منتقل شود تا به عنوان انرژی مورد استفاده قرار گیرد. وقتی این فرایند به خوبی کار نکند، گلوکز در خون تجمع می‌یابد و منجر به بالا رفتن سطح قند خون می‌شود. عوامل خطر برای ابتلا به دیابت نوع دو شامل چاقی، کم‌تحرکی، سابقه خانوادگی دیابت، و سن بالاتر است.
دیابت نوع دو ممکن است در ابتدا علائم کمی داشته باشد یا بدون علامت باشد. علائم شایع شامل تشنگی مفرط، افزایش دفع ادرار، خستگی، تاری دید، و کند شدن فرایند بهبود زخم‌ها است. دیابت نوع ۲ معمولاً از طریق آزمایش خون تشخیص داده می‌شود که می‌تواند شامل آزمایش گلوکز ناشتا، آزمایش تحمل گلوکز خوراکی، یا اندازه‌گیری هموگلوبین A1c باشد. درک و مدیریت دیابت نوع 2 از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا این بیماری می‌تواند تأثیرات قابل توجهی بر سلامت و کیفیت زندگی فرد داشته باشد. با مدیریت موثر دیابت می‌توانید به پیشگیری از عوارض جدی مانند بیماری‌های قلبی، آسیب به عروق خونی، آسیب عصبی، آسیب به چشم و کلیه‌ها کمک کنید.
علت ابتلا به دیابت نوع ۲
ابتلا به دیابت نوع دو به دلیل ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی رخ می‌دهد. ترکیب این علل باعث می‌شود بدن نتواند به طور مؤثر از انسولین استفاده کند یا به آن واکنش نشان دهد (مقاومت به انسولین(. در ادامه به برخی از عوامل اصلی که می‌توانند به توسعه دیابت نوع دو منجر شوند، اشاره می‌کنیم:
- ژنتیک: وجود سابقه خانوادگی دیابت نوع دو می‌تواند خطر ابتلا به این بیماری را افزایش دهد. وراثت نقش مهمی در احتمال ابتلا به دیابت نوع دو دارد.
- چاقی و اضافه وزن: چاقی یکی از بزرگ‌ترین عوامل خطر برای ابتلا دیابت نوع دو است. چربی اضافی به ویژه در ناحیه شکم، می‌تواند مقاومت به انسولین را افزایش دهد.
- کم‌تحرکی: کمبود فعالیت بدنی نیز خطر ابتلا به دیابت نوع دو را افزایش می‌دهد. ورزش منظم می‌تواند به کنترل وزن و حساسیت به انسولین کمک کند.
- سن: خطر ابتلا به دیابت نوع دو با افزایش سن بالا می‌رود، به خصوص پس از 45 سالگی.
- سابقه دیابت بارداری: زنانی که در دوران بارداری دیابت بارداری داشته‌اند یا بچه‌ای با وزن بیش از 4 کیلوگرم به دنیا آورده‌اند، بیشتر در معرض خطر دیابت نوع دو قرار دارند.
- عوامل قومی و نژادی: برخی قومیت‌ها مانند آفریقایی-آمریکایی‌ها، لاتین‌تبارها، آسیایی‌های آمریکایی و بومیان آمریکایی بیشتر در معرض خطر ابتلا به دیابت نوع دو هستند.
- فشار خون بالا و سطوح بالای کلسترول: این شرایط می‌توانند خطر ابتلا به دیابت نوع دو را افزایش دهند.
تشخیص زودهنگام و مدیریت این عوامل خطر می‌تواند به پیشگیری یا تأخیر در پیشرفت دیابت نوع دو کمک کند. تغییرات سبک زندگی مانند رژیم غذایی متعادل، افزایش فعالیت بدنی و حفظ وزن سالم می‌توانند در کنترل یا جلوگیری از دیابت نوع دو مؤثر باشند.
آیا دیابت نوع 2 ارثی است؟
دیابت نوع 2 نسبت به دیابت نوع 1 ارتباط قوی‌تری با سابقه خانوادگی و عوامل وراثتی دارد. مطالعات انجام شده بر روی دوقلوها نشان داده که ژنتیک نقش بسیار مهمی در توسعه دیابت نوع ۲ ایفا می‌کند. نژاد نیز می‌تواند در این زمینه نقش داشته باشد. با این حال، این بیماری به عوامل محیطی نیز بستگی دارد. سبک زندگی نیز بر افزایش خطر ابتلا دیابت نوع ۲ تأثیر می‌گذارد.
چاقی معمولاً در خانواده مبتلایان دیده می‌شود، و اعضای خانواده اغلب عادات غذایی و ورزشی مشابهی دارند. اگر سابقه خانوادگی دیابت نوع ۲ دارید، تشخیص اینکه دیابت شما به دلیل عوامل سبک زندگی است یا ژنتیک، دشوار است. احتمالا باید هر دو دلیل را درنظر گرفت. با این حال، ناامید نشوید! مطالعات نشان داده که می‌توان با ورزش کردن و کاهش وزن، زمان بروز یا پیشگیری از دیابت نوع ۲ را به تأخیر انداخت و یا حتی از آن جلوگیری کرد.
احتمال خطر ابتلا به دیابت نوع دو در فرزند شما چقدر است؟
دیابت نوع ۲ در خانواده‌ها رواج دارد. دلیل این امر تا حدی این است که کودکان عادت‌های بد را از والدین خود یاد می‌گیرند. عاداتی مانند رژیم غذایی نامناسب و عدم تحرک. اما یک پایه ژنتیکی نیز وجود دارد. خبر خوب این است که می‌توان با تشویق به انتخاب رژیم غذایی سالم، ورزش و حفظ تناسب اندام، دیابت نوع 2 را در سنین پایین نیز به تاخیر انداخت یا از آن پیشگیری کرد. سبک زندگی سالم یک فاکتور موثر در احتمال ابتلا به دیابت نوع ۲ است.
ارتباط ژنتیک و دیابت نوع ۲
ارتباط ژنتیک با دیابت نوع ۲ یکی از مهم‌ترین جنبه‌ها در درک و مدیریت این بیماری مزمن است. دیابت نوع دو با چندین ژن مرتبط است. برخی از این ژن‌ها درگیر تولید انسولین، ترشح آن، و یا عملکرد انسولین در بدن هستند. مطالعات ژنتیکی نشان داده افرادی که نسخه‌های خاصی از این ژن‌ها را دارند، بیشتر در معرض خطر ابتلا به دیابت نوع دو قرار می‌گیرند. ژن‌های مرتبط با دیابت نوع دو ممکن است تحت تأثیر عوامل محیطی فعال شوند یا خاموش بمانند. عواملی مانند رژیم غذایی، سطح فعالیت بدنی، و وزن بدن بر این ژن‌ها تاثیرگذارند.
دوقلوهای همسان دارای ژن‌های یکسان هستند. زمانی که یکی از دوقلوها به دیابت نوع 1 مبتلا می‌شود، فقط در نیمی از موارد، قل دیگر نیز در معرض خطر ابتلا به این بیماری قرار می‌گیرد. اما وقتی یکی از دوقلوها به دیابت نوع 2 مبتلا باشد، احتمال خطر برای دیگری تا 75 درصد افزایش می‌یابد. بنابراین اگر والدین یا خواهر و برادر شما مبتلا به دیابت نوع دو باشند، احتمال ابتلای شما به این بیماری بسیار بیشتر است.
دیابت نوع دو در بین نژادها و گروه‌های قومی مختلف به طور نابرابر توزیع شده است. برخی از گروه‌ها بیش از دیگران در معرض خطر ابتلا به این بیماری هستند. علاوه بر ژنتیک، سبک زندگی، دسترسی به مراقبت‌های بهداشتی و عوامل اقتصادی-اجتماعی می‌توانند در این تفاوت‌ها نقش داشته باشند. درک کامل نقش ژن‌ها در دیابت نوع دو همچنان یک زمینه فعال تحقیقاتی است. هر ژن ممکن است به تنهایی تأثیر کمی داشته باشد، اما ترکیب چندین ژن و تعامل آن‌ها با محیط می‌تواند به توسعه بیماری کمک کند.
راه‌های پیش بینی ابتلا به دیابت نوع ۲
پیش‌بینی ابتلا به دیابت نوع ۲ شامل ارزیابی عوامل خطر و استفاده از ابزارهای مختلف برای تخمین خطر است. در ادامه به برخی از روش‌های متداول برای پیش‌بینی ابتلا به دیابت نوع ۲ اشاره می‌کنیم.
۱. ارزیابی عوامل خطر
ابتدا، پزشکان معمولاً عوامل خطری مانند سن، وزن، سابقه خانوادگی، سابقه دیابت بارداری، فشار خون بالا، و سطح کلسترول را بررسی می‌کنند. این عوامل به آن‌ها کمک می‌کند تا فهم بهتری از احتمال ابتلا به دیابت در یک فرد به دست آورند.
۲. آزمایش‌های خون
آزمایش گلوکز ناشتا: سطح قند خون بعد از یک دوره ناشتایی ۸ ساعته اندازه‌گیری می‌شود.
آزمایش تحمل گلوکز خوراکی (OGTT): این آزمایش پس از نوشیدن محلول گلوکز و سپس اندازه‌گیری سطوح قند خون در طول چند ساعت انجام می‌شود.
آزمایش هموگلوبین(A1c): این آزمایش میانگین سطح قند خون در طول چند ماه گذشته را نشان می‌دهد.
۳. استفاده از ابزارهای آنلاین
برخی وب‌سایت‌ها و اپلیکیشن‌های موبایل ابزارهایی را برای ارزیابی خطر دیابت ارائه می‌دهند. کاربران می‌توانند با پایش سلامت خود در این برنامه‌ها و اشتراک آن با پزشکان از خطر دیابت آگاه شوند. اپلیکیشن سیناکر یک نمونه عالی از این برنامه‌ها است.
۴. توجه به نشانه‌های هشدار
علائمی مانند افزایش تشنگی، تکرر ادرار، خستگی، و تار شدن دید می‌توانند نشان‌دهنده افزایش قند خون و خطر ابتلا به دیابت باشند. پیش‌بینی دقیق و به موقع ابتلا به دیابت نوع ۲ می‌تواند به افراد کمک کند تا اقدامات پیشگیرانه را انجام دهند و از بروز بیماری یا تشدید آن جلوگیری کنند.
راه‌های پیشگیری از ابتلا به دیابت نوع دو
پیشگیری از ابتلا به دیابت نوع دو امکان‌پذیر است و اغلب نیاز به تغییرات سبک زندگی و عادات روزمره دارد. در ادامه به برخی از راه‌های اساسی برای کاهش خطر ابتلا به این بیماری اشاره می‌کنیم.
1. کنترل وزن
چاقی یکی از بزرگ‌ترین عوامل خطر برای ابتلا به دیابت نوع دو است. کاهش وزن حتی به میزان کم (حدود 5 تا 10 درصد از وزن بدن) می‌تواند خطر ابتلا به دیابت را به طور قابل توجهی کاهش دهد.
2. افزایش فعالیت بدنی
ورزش منظم می‌تواند به کنترل وزن، افزایش حساسیت به انسولین، و کاهش قند خون کمک کند. توصیه می‌شود حداقل 150 دقیقه فعالیت بدنی متوسط مانند پیاده‌روی سریع، دوچرخه‌سواری یا شنا در هفته انجام شود.
3. رژیم غذایی سالم
مصرف غذاهایی با شاخص گلیسمی پایین، سرشار از فیبر و کم چربی (به خصوص چربی‌های اشباع شده و ترانس) مهم است. میوه‌ها، سبزیجات، غلات کامل، و پروتئین‌های کم چرب باید بخش عمده‌ای از رژیم غذایی باشند.
4. کاهش مصرف قند و کربوهیدرات‌های تصفیه‌شده
محدود کردن مصرف قند و کربوهیدرات‌های تصفیه شده مانند نان سفید و برنج سفید می‌تواند به جلوگیری از نوسانات قند خون کمک کند.
5. مدیریت استرس
استرس مزمن می‌تواند به افزایش قند خون و مقاومت به انسولین منجر شود. روش‌های کاهش استرس مانند مدیتیشن، تنفس عمیق و یوگا می‌توانند مفید باشند.
6. کنترل فشار خون و کلسترول
فشار خون بالا و سطوح بالای کلسترول نیز از عوامل خطر برای دیابت نوع دو هستند. کنترل این شرایط می‌تواند به کاهش خطر ابتلا به دیابت کمک کند.
7. مراقبت‌های دوره‌ای و غربالگری
انجام آزمایش‌های دوره‌ای برای بررسی سطوح قند خون به خصوص برای افرادی که در معرض خطر بالایی هستند، می‌تواند به تشخیص زودهنگام و اقدامات پیشگیرانه کمک کند. با پیروی از این راهنمایی‌ها، افراد می‌توانند به طور مؤثری خطر ابتلا به دیابت نوع دو را کاهش دهند یا حتی از آن جلوگیری کنند. سبک زندگی سالم و پایدار برای جلوگیری از این بیماری حیاتی است.
سخن پایانی
در پایان، درک نقش ژنتیک در ابتلا به دیابت نوع دو اهمیت فزاینده‌ای دارد، نه تنها برای شناخت بهتر علل بیماری، بلکه برای توسعه راهکارهای مؤثرتر درمانی و پیشگیری. با این حال، ابتلا به دیابت نوع دو نتیجه تعامل پیچیده بین ژن‌ها و محیط است. علیرغم وجود زمینه‌های ژنتیکی قوی، عوامل محیطی مانند رژیم غذایی، فعالیت بدنی و وزن بدن نقش بسیار مهمی در مدیریت و پیشگیری از دیابت نوع دو ایفا می‌کنند. بنابراین، پیروی از سبک زندگی سالم به کاهش خطر ابتلا به دیابت نوع دو کمک می‌کند. حتی در افرادی که پیش‌زمینه ژنتیکی برای ابتلا به این بیماری را دارند.