دیابت نوع 2 (T2D) یک بیماری پیچیده و ناهمگن است. این بدان معناست که عوامل ژنتیکی، مکانیسم‌های بیماری‌زایی و ویژگی‌های بالینی آن در بیماران مختلف، بسیار متفاوت است. این تنوع، مدیریت T2D را دشوار می‌کند، به خصوص با توجه به افزایش چشمگیر تعداد داروهای ضد قند خون در دسترس در دو دهه اخیر. در سال‌های اخیر، رویکرد پزشکی بیمار محور یا همان پزشکی شخصی سازی شده مورد توجه قرار گرفته است. این رویکرد توسط انجمن دیابت آمریکا (ADA)، انجمن اروپایی مطالعه دیابت (EASD) و انجمن آمریکایی متخصصان غدد درون ریز بالینی (AACE) پشتیبانی می‌شود. در این رویکرد، درمان دیابت باید بر اساس ویژگی‌های منحصر به فرد هر بیمار، از جمله ژنتیک، سبک زندگی، سابقه پزشکی و ویژگی‌های داروها (مانند مکانیسم اثر، اثربخشی، عوارض جانبی، هزینه و …) تنظیم شود.
با این حال، اجرای این رویکرد در عمل بالینی با چالش‌هایی روبرو است. یکی از چالش‌ها، تضاد ظاهری بین مراقبت بیمار محور (تمرکز بر فرد) و مدیریت استاندارد و الگوریتمی (تمرکز بر نتایج گروهی) است. با این وجود، می‌توان با در نظر گرفتن مواردی که در آن‌ها اهداف HbA1c فردی ضروری است و شرایط بالینی که نیاز به انتخاب‌های درمانی خاص دارند، این دو رویکرد را با هم هماهنگ کرد. در این مقاله از سیناکر به بررسی این موارد خواهیم پرداخت.
آنچه در این مقاله خواهید خواند
اهمیت ژنتیک در درمان دیابت
تنوع در پاسخ به داروهای کاهش دهنده گلوکز، به ویژه داروهای ضد دیابت خوراکی (OADs)، بسیار زیاد است. این تنوع می‌تواند ناشی از عوامل مختلفی مانند سن، جنس، شاخص توده بدنی، بیماری‌های همراه، و پلی‌مورفیسم‌های ژنتیکی باشد. پلی‌مورفیسم‌ها تغییراتی در ژن‌ها هستند که می‌توانند بر نحوه متابولیسم داروها، عملکرد گیرنده‌های دارو و مکانیسم‌های بیماری تأثیر بگذارند. درک اساس این ناهمگنی، امکان شخصی‌سازی استراتژی‌های درمانی را بر اساس ویژگی‌های بالینی و مولکولی هر بیمار فراهم می‌کند. اگرچه T2D یک بیماری پیچیده پلی ژنیک است، اما مطالعه اشکال تک ژنی دیابت می‌تواند به ترجمه یافته‌های ژنتیکی به عمل بالینی در آینده کمک کند.
فارماکوژنومیک و پزشکی دقیق
فارماکوژنومیک مطالعه چگونگی تأثیر ژنتیک بر پاسخ افراد به داروها است. با تجزیه و تحلیل ژن‌های خاص، پزشکان می‌توانند پیش‌بینی کنند که کدام داروها برای یک بیمار خاص مؤثرتر و ایمن‌تر خواهند بود. این اطلاعات می‌تواند به کاهش آزمون و خطا در تجویز دارو و بهبود نتایج درمانی کمک کند.
چالش‌ها و فرصت‌ها
اگرچه پزشکی شخصی نویدبخش بهبود مدیریت دیابت نوع 2 است، اما چالش‌هایی نیز وجود دارد. آزمایش‌های ژنتیکی می‌تواند گران باشد و تفسیر نتایج ژنتیکی پیچیده است. همچنین، هنوز دستورالعمل‌های بالینی روشنی برای استفاده از اطلاعات ژنتیکی در درمان دیابت وجود ندارد.
با این حال، با پیشرفت فناوری و افزایش دانش ما در مورد ژنتیک دیابت، پزشکی شخصی به طور فزاینده‌ای در دسترس و مؤثر خواهد شد. در آینده، پزشکی شخصی می‌تواند شامل استفاده از نشانگرهای زیستی جدید، توسعه داروهای جدید با هدف قرار دادن مکانیسم‌های خاص بیماری و استفاده از هوش مصنوعی برای تجزیه و تحلیل داده‌های بیماران باشد. این پیشرفت‌ها می‌تواند به مدیریت مؤثرتر دیابت نوع 2 و بهبود کیفیت زندگی بیماران کمک کند.
شخصی‌سازی درمان دیابت نوع 2: فنوتیپ و ژنوتیپ
در مدیریت دیابت نوع 2 (T2D) رویکرد “یک نسخه برای همه” کارآمد نیست. هر بیمار ویژگی‌های منحصر به فرد خود را دارد که می‌تواند بر پاسخ او به درمان تأثیر بگذارد. بنابراین، شخصی‌سازی درمان برای دستیابی به بهترین نتایج، ضروری است. این شخصی‌سازی می‌تواند بر اساس فنوتیپ (ویژگی‌های قابل مشاهده) و ژنوتیپ (ویژگی‌های ژنتیکی) بیمار انجام شود.
شخصی‌سازی درمان بر اساس فنوتیپ
فنوتیپ شامل ویژگی‌های بالینی بیمار مانند سن، جنس، شاخص توده بدنی (BMI)، سابقه خانوادگی دیابت، مدت زمان ابتلا به بیماری، سطح HbA1c، وجود عوارض دیابت (مانند بیماری‌های قلبی عروقی، نفروپاتی، نوروپاتی)، و سایر بیماری‌های همراه است. مثال‌هایی از شخصی‌سازی درمان بر اساس فنوتیپ:
- سن: افراد مسن ممکن است به دلیل کاهش عملکرد کلیه، به دوز کمتری از داروهای کاهش دهنده قند خون نیاز داشته باشند.
- BMI: افراد با BMI بالا ممکن است به داروهایی که باعث کاهش وزن می‌شوند، مانند متفورمین یا مهارکننده‌های SGLT2، پاسخ بهتری دهند.
- بیماری‌های همراه: افراد مبتلا به بیماری کلیوی ممکن است به داروهایی که توسط کلیه دفع می‌شوند نیاز نداشته باشند.
با وجود اهمیت شخصی‌سازی درمان بر اساس فنوتیپ، با کمبود داده‌ها در مورد چگونگی پاسخ بیماران با ویژگی‌های خاص به درمان‌های خاص مواجه هستیم. تحقیقات بیشتر در این زمینه برای ارائه راهنمایی‌های بالینی جامع ضروری است.
شخصی‌سازی درمان بر اساس ژنوتیپ
ژنوتیپ شامل اطلاعات ژنتیکی بیمار است. پلی‌مورفیسم‌های ژنتیکی می‌توانند بر (فارماکوکینتیک) جذب، توزیع، متابولیسم و دفع دارو) و فارماکودینامیک (اثرات دارو بر بدن) داروهای کاهش دهنده قند خون) تأثیر بگذارند. انواع ژن‌های مهم در شخصی‌سازی درمان دیابت:
- ژن‌های درگیر در متابولیسم دارو و ناقل‌ها: مانند ژن SLC22A1 که ناقل OCT1 را کد می‌کند و در انتقال متفورمین به داخل سلول‌های کبدی نقش دارد.
- ژن‌های کد کننده اهداف دارویی و گیرنده‌ها: مانند ژن‌های کد کننده گیرنده‌های سولفونیل اوره یا گیرنده‌های PPARγ (هدف تیازولیدیندیون‌ها).
- ژن‌های درگیر در مسیر علّی دیابت: مانند ژن‌های مربوط به ترشح انسولین یا مقاومت به انسولین.
متفورمین توسط ناقل OCT1 به داخل سلول‌های کبدی منتقل می‌شود. پلی‌مورفیسم‌های در ژن SLC22A1 می‌تواند باعث کاهش عملکرد OCT1 و در نتیجه کاهش اثر متفورمین شوند. بنابراین، افراد با این پلی‌مورفیسم‌ها ممکن است به دوز بالاتر متفورمین یا داروی دیگری نیاز داشته باشند. چالش‌های این موضوع به شرح زیر است:
- هزینه آزمایش‌های ژنتیکی: آزمایش‌های ژنتیکی می‌تواند گران باشد و برای همه بیماران قابل دسترس نباشد.
- پیچیدگی تفسیر نتایج ژنتیکی: تفسیر نتایج ژنتیکی نیاز به دانش و تجربه دارد.
- عدم وجود دستورالعمل‌های بالینی روشن: هنوز دستورالعمل‌های بالینی جامعی برای استفاده از اطلاعات ژنتیکی در درمان دیابت وجود ندارد.
با پیشرفت فناوری و کاهش هزینه‌های آزمایش‌های ژنتیکی، انتظار می‌رود که شخصی‌سازی درمان بر اساس ژنوتیپ در آینده نقش مهم‌تری در مدیریت دیابت نوع 2 ایفا کند. این رویکرد می‌تواند به انتخاب بهتر دارو، دوز مناسب و کاهش عوارض جانبی کمک کند.
نتیجه‌گیری
T2D یک بیماری پیچیده است که در اثر تعامل بین عوامل ژنتیکی و محیطی متعدد ایجاد می‌شود. امروزه درمان‌های دارویی متعددی با هدف قرار دادن نقص‌های مختلف پاتوفیزیولوژیک T2D ایجاد شده‌اند. اگرچه دانش در مورد نقش تنوع ژنتیکی در سبب‌شناسی و پاسخ به درمان T2D در حال افزایش است، اما یک بیماری پیچیده مانند T2D چالش‌های زیادی را در اجرای پزشکی شخصی ایجاد می‌کند. این مقاله با همکاری تیم سیناکر و مرکز خدمات تخصصی ژنتیک حنیفا تهیه شده است.