دیابت، بیماری شایع و پیچیده‌ای است که میلیون‌ها نفر در سراسر جهان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. در حالی که دیابت نوع ۱ و نوع ۲ شناخته‌شده‌ترین اشکال این بیماری هستند، انواع نادر دیگری نیز وجود دارند که به دلیل جهش در یک ژن واحد ایجاد می‌شوند. این موارد به عنوان دیابت تک‌ژنی شناخته می‌شوند. اگرچه این نوع دیابت نسبت به انواع پلی‌ژنیک شیوع کمتری دارد، اما درک آن برای تشخیص و درمان مناسب بسیار مهم است. در این مقاله با همکاری سیناکر و مرکز خدمات تخصصی ژنتیک حنیفا به بررسی دیابت تک‌ژنی، علل، علائم، تشخیص و گزینه‌های درمانی آن خواهیم پرداخت.
آنچه در این مقاله خواهید خواند
اشکال دیابت مونوژنیک یا تک‌ژنی چیست؟
برخی از اشکال نادر دیابت ناشی از جهش‌ها یا تغییرات در یک ژن واحد هستند و مونوژنیک نامیده می‌شوند. در ایالات متحده، اشکال مونوژنیک دیابت حدود 1 تا 4 درصد از کل موارد دیابت را تشکیل می‌دهند. در بیشتر موارد دیابت مونوژنیک، جهش ژن از یک یا هر دو والدین به ارث می‌رسد. گاهی اوقات جهش ژن به طور خود به خود ایجاد می‌شود، به این معنی که جهش توسط هیچ یک از والدین حمل نمی‌شود. بیشتر جهش‌هایی که باعث دیابت مونوژنیک می‌شوند، توانایی بدن را برای تولید انسولین، پروتئینی که در لوزالمعده تولید می‌شود و به بدن کمک می‌کند از گلوکز برای انرژی استفاده کند، کاهش می‌دهند.
دیابت نوزادی (NDM) و دیابت زودرس جوانان (MODY) دو شکل اصلی دیابت مونوژنیک هستند. NDM در نوزادان و شیرخواران رخ می‌دهد. نوع MODY بسیار شایع‌تر از NDM است و معمولاً در نوجوانی یا اوایل بزرگسالی رخ می‌دهد.
بیشتر موارد دیابت مونوژنیک به اشتباه تشخیص داده می‌شوند. به عنوان مثال، هنگامی که برای اولین بار در بزرگسالی قند خون بالا تشخیص داده می‌شود، اغلب به جای دیابت مونوژنیک، دیابت نوع 2 تشخیص داده می‌شود. اگر پزشک شما فکر می‌کند که ممکن است به دیابت مونوژنیک مبتلا باشید، ممکن است برای تشخیص آن و شناسایی نوع آن نیاز به آزمایش ژنتیک باشد. آزمایش سایر اعضای خانواده نیز ممکن است برای تعیین اینکه آیا آن‌ها نیز در معرض خطر هستند یا نه لازم است. ممکن است دیابت تک‌ژنی در خانواده از نسلی به نسل دیگر منتقل شود. برخی از اشکال مونوژنیک دیابت را می‌توان با داروهای خوراکی دیابت (قرص) درمان کرد، در حالی که برخی دیگر نیاز به تزریق انسولین دارند. تشخیص صحیح بسیار مهم است زیرا امکان درمان مناسب را فراهم می‌کند. کنترل درست دیابت تک ژنی می‌تواند منجر به کنترل بهتر گلوکز و بهبود سلامت در دراز مدت شود.
دیابت نوزادی (NDM) چیست؟
دیابت نوزادی (NDM) یک نوع مونوژنیک از دیابت است که در ۶ تا ۱۲ ماه اول زندگی رخ می‌دهد. NDM یک بیماری نادر است که در حدود ۱ در ۴۰۰,۰۰۰ نوزاد در ایالات متحده مشاهده می‌شود. نوزادان مبتلا به NDM به اندازه کافی انسولین تولید نمی‌کنند . این امر منجر به افزایش قند خون می‌شود. NDM اغلب با دیابت نوع ۱ اشتباه گرفته می‌شود، درحالی که بسیار مادر است که دیابت نوع ۱ قبل از ۶ ماهگی دیده شود. دیابتی که در ۶ ماه اول زندگی رخ می‌دهد تقریباً همیشه دارای یک علت ژنتیکی است و تک‌ژنی محسوب می‌شود. پژوهشگران تعدادی ژن و جهش‌های خاص را شناسایی کرده‌اند که می‌توانند باعث NDM شوند. در حدود نیمی از افراد مبتلا به NDM، این بیماری مادام‌العمر بوده و به نام دیابت نوزادی دائمی (PNDM) شناخته می‌شود. در سایر افراد مبتلا به NDM، بیماری به صورت موقت ظاهر شده و در دوره نوزادی ناپدید می‌شود، اما ممکن است در مراحل بعدی زندگی دوباره ظاهر شود. این نوع از NDM به دیابت نوزادی گذرا (TNDM) معروف است.
ویژگی‌های بالینی NDM به جهش‌های ژنتیکی فرد بستگی دارد. علائم NDM شامل ادرار مکرر، تنفس سریع و کم‌آبی بدن است. NDM می‌تواند با یافتن سطوح بالای قند در خون یا ادرار تشخیص داده شود. نبود انسولین ممکن است باعث تولید موادی به نام کتون‌ها در بدن شود که منجر به وضعیتی بالقوه خطرناک به نام کتواسیدوز دیابتی می‌شود. بیشتر جنین‌های مبتلا به NDM در رحم به خوبی رشد نمی‌کنند و نوزادان مبتلا به NDM بسیار کوچک‌تر از جنین هم‌سن خود در زمان بارداری هستند. این وضعیت به عنوان محدودیت رشد داخل رحمی شناخته می‌شود. پس از تولد، برخی از نوزادان قادر به افزایش وزن و رشد با سرعت دیگر نوزادان هم‌سن و هم‌جنس خود نیستند. درمان مناسب ممکن است رشد و توسعه آن‌ها را بهبود بخشد و نرمال کند.
دیابت زودرس جوانان (MODY) چیست؟
دیابت بالغین جوان (MODY) یک نوع مونوژنیک از دیابت است که معمولاً در دوره نوجوانی یا اوایل بزرگسالی رخ می‌دهد. MODY تا حدود ۲ درصد از تمام موارد دیابت در ایالات متحده در افراد ۲۰ ساله و جوان‌تر را شامل می‌شود.
جهش‌های ژنی مختلفی می‌توانند باعث MODY شوند و در همه آن‌ها توانایی پانکراس برای تولید انسولین محدود می‌شود. این مسئله منجر به افزایش قند خون می‌شود و در طول زمان ممکن است به بافت‌های بدن، به‌ویژه چشم‌ها، کلیه‌ها، اعصاب و عروق خونی آسیب برساند. ویژگی‌های بالینی MODY به جهش‌های ژنتیکی فرد بستگی دارد. افرادی که دارای برخی از انواع جهش‌ها هستند ممکن است سطح قند خون کمی بالایی داشته باشند که در طول عمر ثابت باقی می‌ماند. این افراد علائم خفیف یا بدون علامت از دیابت را دارند و دچار هیچ‌یک از عوارض بلندمدت نمی‌شوند. سطح بالای قند خون آن‌ها ممکن است فقط در طی آزمایش‌های روتین خون کشف شود. با این حال، جهش‌های دیگر نیاز به درمان خاص با انسولین یا نوعی داروی خوراکی دیابت به نام سولفونیل‌اوره دارند.
MODY ممکن است با دیابت نوع ۱ یا نوع ۲ اشتباه گرفته شود. در گذشته، افراد مبتلا به MODY معمولاً اضافه وزن، چاقی یا دیگر عوامل خطر دیابت نوع ۲ مانند فشار خون بالا یا سطوح غیرعادی چربی خون را نداشتند. با این حال با افزایش اضافه وزن و چاقی در جهان، افراد مبتلا به MODY نیز ممکن است اضافه وزن یا چاقی داشته باشند. اگرچه هم دیابت نوع ۲ و هم MODY می‌توانند در خانواده‌ها ارثی باشند، افراد مبتلا به MODY معمولاً سابقه خانوادگی دیابت در چندین نسل متوالی دارند، به این معنی که MODY در پدربزرگ، والدین و فرزند وجود دارد.
پیشنهاد مطالعه: تاثیر ژنتیک در دیابت نوع ۲
تشخیص دیابت تک ژنی
آزمایش ژنتیکی می‌تواند اکثر انواع دیابت مونوژنیک را تشخیص دهد. تشخیص صحیح همراه با درمان مناسب می‌تواند به کنترل بهتر قند خون و بهبود سلامت در بلندمدت منجر شود. آزمایش ژنتیکی در موارد زیر توصیه می‌شود:
- تشخیص دیابت در ۶ ماه اول زندگی
- تشخیص دیابت در کودکان و جوانان، به‌ویژه آن‌هایی که سابقه خانوادگی قوی از دیابت دارند و ویژگی‌های معمول دیابت نوع ۱ یا نوع ۲ مانند حضور آنتی‌بادی‌های مرتبط با دیابت، چاقی، و سایر ویژگی‌های متابولیکی را ندارند.
- فردی که هایپرگلیسمی خفیف و پایدار در حالت ناشتا دارد، به‌ویژه اگر چاقی وجود نداشته باشد.
نکاتی درباره آزمایش ژنتیکی برای تشخیص دیابت تک‌ژنی
آزمایش ژنتیکی برای دیابت مونوژنیک شامل ارائه نمونه خون یا بزاق است که DNA از آن جدا می‌شود. DNA فرد برای بررسی تغییرات در ژن‌هایی که باعث دیابت مونوژنیک می‌شوند تحلیل می‌شود. آزمایش ژنتیکی توسط آزمایشگاه‌های تخصصی انجام می‌شود. نتایج غیرعادی می‌تواند ژن مسئول دیابت در یک فرد خاص را مشخص کند یا نشان دهد که آیا کسی احتمال دارد در آینده به نوع مونوژنیک دیابت مبتلا شود. آزمایش ژنتیکی می‌تواند در انتخاب مناسب‌ترین درمان برای افراد مبتلا به دیابت مونوژنیک مفید باشد. این آزمایش همچنین در برنامه‌ریزی برای بارداری و درک خطر داشتن فرزندی با دیابت مونوژنیک مفید است. در صورتی که شما، شریک شما یا اعضای خانواده‌تان دیابت مونوژنیک داشته باشند انجام این آزمایش اهمیت دارد.
بیشتر انواع دیابت نوزادی (NDM) و دیابت زودرس جوانی (MODY) ناشی از جهش‌های اتوزومال غالب هستند. به این معنی که این بیماری می‌تواند به فرزندان منتقل شود، حتی اگر فقط یکی از والدین ژن بیماری را حمل کند یا مبتلا باشد. در جهش‌های غالب، والدینی که ژن بیماری را دارند، ۵۰ درصد احتمال دارند که فرزندی مبتلا به دیابت مونوژنیک داشته باشند. در مقابل، در بیماری اتوزومال مغلوب، جهش باید از هر دو والد به ارث برسد. در این حالت، یک کودک ۲۵ درصد احتمال دارد که به دیابت مونوژنیک مبتلا شود. برای انواع مغلوب دیابت مونوژنیک، آزمایش می‌تواند نشان دهد که آیا والدین یا خواهران و برادرانی که بیماری ندارند، حامل شرایط ژنتیکی مغلوب هستند یا خیر. آن‌ها ممکن این ژن را به فرزندانشان انتقال دهند. اگرچه کمتر شایع است، امکان دارد جهش‌ها تنها از مادر به ارث برسند (جهش‌های وابسته به X) همچنین جهش‌هایی که به صورت خودبه‌خودی رخ می‌دهند نیز کمتر رایج هستند.
فرزندان پدر و مادر حامل، ۲۵ درصد احتمال دارند که بیماری نداشته باشند، ۵۰ درصد احتمال دارند که حامل باشند، و ۲۵ درصد احتمال دارند که به بیماری مبتلا شوند. وقتی هر دو والد جهش‌های اتوزومال مغلوب را دارند، یک کودک ۲۵ درصد احتمال دارد که به بیماری مبتلا شود (یا تحت تأثیر بیماری قرار گیرد).
اگر شک دارید که شما یا یکی از اعضای خانواده‌تان ممکن است یک نوع مونوژنیک دیابت داشته باشد، باید از متخصصان که دانش و تجربه تخصصی در این زمینه دارند کمک بگیرید. آن‌ها می‌توانند تعیین کنند که آیا آزمایش ژنتیکی مناسب است یا خیر و آزمایش‌های ژنتیکی مورد نیاز را انتخاب کنند. همچنین می‌توانند پس از آزمایش، نتایج را با بیمار یا والدین بررسی کنند، توصیه‌هایی درباره ادامه مسیر ارائه دهند، و گزینه‌های آزمایش برای سایر اعضای خانواده را بحث کنند.
بیشتر بدانید: تاثیر ژنتیک در دیابت نوع ۱
درمان دیابت تک‌ژنی
درمان دیابت مونوژنیک بسته به نوع جهش ژنتیکی خاص که باعث این بیماری شده، متفاوت است. افراد مبتلا به برخی از انواع MODY و NDM می‌توانند با سولفونیل‌اوره، که یک داروی خوراکی دیابت است و به بدن کمک می‌کند انسولین بیشتری به خون آزاد کند، درمان شوند. سایر افراد ممکن است به تزریق انسولین نیاز داشته باشند. برخی از افراد مبتلا به MODY ممکن است به دارو نیاز نداشته باشند و بتوانند دیابت خود را تنها با تغییرات سبک زندگی مانند فعالیت بدنی و انتخاب‌های غذایی سالم مدیریت کنند. پزشک شما همکاری خواهد کرد تا بر اساس نتایج آزمایش ژنتیکی، یک برنامه برای درمان و مدیریت دیابت شما تهیه شود.
سخن پایانی
در پایان، دیابت تک ژنی (مونوژنیک) یکی از اشکال نادر اما مهم دیابت است که با جهش‌های ژنتیکی خاص مرتبط است. تشخیص زودهنگام و صحیح این نوع دیابت از طریق آزمایش‌های ژنتیکی، می‌تواند به انتخاب درمان مناسب و مدیریت بهینه بیماری کمک کند. درک بهتر مکانیسم‌های ژنتیکی دیابت تک ژنی، نه‌تنها برای بهبود کیفیت زندگی بیماران حیاتی است، بلکه می‌تواند راهگشای درمان‌های جدید و پیشرفت‌های علمی در زمینه دیابت باشد. با توجه به تنوع علائم و نیاز به برنامه‌های درمانی متفاوت برای هر بیمار، همکاری نزدیک میان پزشکان، مشاوران ژنتیک و بیماران ضروری است تا بهترین نتایج درمانی حاصل شود.