عوامل زیان آور فیزیکی محیط کار

عوامل زیان‌آور فیزیکی در محیط کار به مجموعه‌ای از عواملی گفته می‌شود که به ‌طور مستقیم یا غیرمستقیم می‌توانند در سلامت و رفاه کارکنان تأثیرگذار باشند و این عوامل شرایط نامناسب فیزیکی مانند سر و صدا، ارتعاشات، نور، گرما، سرما، فشار و یا تابش‌های مختلف را در بر می‌گیرد. حضور این عوامل در محیط‌های کاری می‌تواند به مشکلات جسمی و روانی مختلفی منجر شود که در بلندمدت اثرات منفی زیادی بر سلامت کارکنان خواهد داشت.

بنابراین حفظ جان و سلامتی کارکنان مهم‌ترین شاخصه هر فعالیت و اشتغالی است که تنها و فقط با شناخت عوامل زیان آور محیط کار میسر خواهد شد و به عنوان صاحبان مشاغل و یا نیروهای فعال شغل‌های گوناگون، آشنایی با این عوامل برای شما هم کاربردی است. در این مقاله از سایت سیناکر سعی می‌کنیم شما را با انواع این عوامل و راهکارهای کنترلی جهت حذف یا کاهش اثرات منفی آن آشنا کنیم، پس تا انتها با ما همراه باشید.

تعریف عوامل زیان آور محیط کار

عوامل زیان‌آور محیط کار به کلیه شرایط و عناصری در محیط کار گفته می‌شود که می‌توانند به طور بالقوه منجر به آسیب، بیماری، ناراحتی، کاهش کارایی یا سایر اثرات نامطلوب بر سلامت جسمی، روانی و اجتماعی کارکنان شوند و همان گونه که از اسم این مفهوم پیداست هر عاملی که تأثیر مخربی بر سلامت افراد در محیط کار دارد، به اصطلاح عامل زیان آور گفته می‌شود. این عوامل ممکن است به صورت فیزیکی، شیمیایی، بیولوژیکی، ارگونومیکی یا روان‌ شناختی در محیط کار وجود داشته باشند که در ادامه بیشتر با آنها آشنا خواهیم شد.

انواع عوامل زیان آور محیط کار

به طور کلی عوامل زیان آور به ۵ دسته تقسیم بندی می‌شوند:

1. عوامل فیزیکی
2. عوامل شیمیایی
3. عوامل ارگونومی
4. عوامل زیان آور روانی
5. عوامل بیولوژیکی

ما در این مقاله به عوامل زیان آور فیزیکی محیط کار می‌پردازیم:

عوامل فیزیکی

عوامل زیان‌آور فیزیکی محیط کار به شرایط و عناصری در محیط کار اطلاق می‌شوند که ماهیت فیزیکی دارند و می‌توانند از طریق تماس فیزیکی، انتقال انرژی یا نیرو، و یا تغییرات محیطی بر سلامت و آسایش کارکنان تأثیر منفی بگذارند. عوامل فیزیکی خود به ۶ دسته سر و صدا، ارتعاش، روشنایی، گرما و سرما، پرتوهای یون ساز و غیر یونساز و فشار تقسیم بندی می‌شود که در مورد هر یک به اختصار توضیح خواهیم داد:

سر و صدا

صوت شکلی از انرژی است که توسط ساز و کار شنوایی قابل تشخیص می‌باشد. اثرات صدا در آسیب به سیستم شنوایی به شرح زیر می‌باشد:

• افت موقت شنوایی
• افت دائم شنوایی
• وزوز گوش

مطابق با استاندارد محدوده صدا، صدای مجاز برای ۸ ساعت کار ۸۵ دسی بل می‌باشد و اگر از این محدوده بیشتر شود اثرات مخرب بر سیستم شنوایی می‌گذارد که باید در جهت پیشگیری از اثرات صدا اقدام کرد.

پیشگیری از اثرات صدا

برای پیشگیری از اثرات مخرب صدا بهتر است هر یک از موارد زیر را به خوبی رعایت کنید.

1. اصول مکانیکی و مهندسی
2. ارتعاش
3. کنترل های مدیریتی
4. انتخاب کارگر مناسب
5. کاهش زمان مواجهه
6. چرخش کاری و جابجایی
7. به کارگیری از تجهیزات حفاظتی شخصی
8. کاهش صدا در مسیر انتشار: نصب مواد جاذب در سطوح کارگاه ،ایجاد فاصله تا منبعصدا
9. کاهش صدای منابع صوتی: به طور مثال سرویس و روغن کاری قطعات ماشین آلات، تعمیر قطعات معیوب و نصب پایه‌های ضد استفاده از گوشی‌های حفاظتی ایر ماف و ایرپلاگ

ارتعاش (ویبره) و لرزش ماشین‌آلات

یکی از عوامل زیان آور فیزیکی محیط کار ارتعاش است که باعث مختل شدن آسایش، کاهش بازده کاری و در نتیجه اختلال در اعمال فیزیولوژیک بدن می‌شود. ارتعاش به دو دسته زیر تقسیم بندی می‌شود:

ارتعاش تمام بدن

این ارتعاش در وسایل ترابری هوایی، زمینی، ساختمان‌ها و محیط کار وجود دارد که بر روی سیستم گوارش، عصبی و اسکلتی- عضلانی تأثیرگذار است و روش پیشگیری از این اثرات به کارگیری صندلی مناسب با فنربند و ابر سالم در وسایل نقلیه می‌باشد.

ارتعاش دست و بازو

این نوع از ارتعاش در کار با دستگاه‌های مرتعش وجود دارد که اثرات نامطلوبی بر نسوج نرم دست و عروق خونی و همینطور نسوج سخت دست دارد و روش پیشگیری از این اثرات هدایت ابزار از راه دور، کاهش زمان مواجهه، استفاده از دستکش ضد ارتعاش و آموزش به کارگران می‌باشد.

گرما و سرما (شرایط دمایی شدید)

دما، کمیت فیزیکی و نسبی است که میزان گرمی و سردی را مشخص می‌کند و با دماسنج قابل اندازه‌گیری است. درجه حرارت مناسب در شرایط گوناگون متفاوت است و با میزان رطوبت ارتباط دارد یعنی هرچه میزان رطوبت زیاد شود، درجه حرارت کمتری قابل تحمل است .حداکثر رطوبت قابل تحمل در شرایط معمولی ۷۰ درصد است و دمای محیط کار نیز نباید کمتر از ۲۱ درجه سلسیوس باشد. خشکی هوا باعث کم شدن مقاومت بدن در برابر بیماری‌های ریوی می‌شود. برای جلوگیری از آلودگی در محیط کار باید هوا جریان داشته باشد و تراکم گازها یا تغییر رطوبت یا دما باید کنترل شود.

گرما

درجه حرارت بدن به وسیله تداخل پیچیده عوامل فیزیکی محیط مثل درجه حرارت، حرکت هوا، رطوبت پرتوهای حرارتی و واکنش‌های فیزیولوژیکی و رفتاری تنظیم می‌شود. در صورتی درجه حرارت بدن فرد عادی باقی می‌ماند که بدن بتواند اثر عوامل زیان آور حرارتی را جبران کرده و این شبکه فیزیولوژیکی پیچیده تغییر نکند. حرارت عادی داخلی بدن تقریباً ۳۷ درجه سلسیوس است و بر حسب نوع فعالیت فیزیکی از تقریباً ۳۶ تا ۳۸ درجه سلسیوس تغییر می‌کند و بیش از ۳۸ درجه باید مورد توجه قرار گیرد و بالای ۴۰ درجه سلسیوس شرایط غیر عادی و وخیم است.

سرما

سرما پدیده‌ای است که بر اثر کاهش گرما روی می‌دهد. در دانش فیزیک چیزی به نام سرما دادن وجود ندارد، بلکه گرفتن گرما از ماده سبب عدم وجود گرما شده که به اصطلاح سرما می‌گویند. سرما را نمی‌شود وجه مقابل گرما دانست چرا که گرما از وجود دلالت می‌کند

• عوارض ناشی از گرما، عوارض خفیف (سوختگی پوست و جوش گرمایی) و عوارض شدید (کرامپ‌های عضلانی، گرمازدگی) می‌باشد.
• عوارض سرما نیز کهیر، سرخی و سرمازدگی است.

پیشگیری زیان‌های سرما

مصرف غذاهای پرکالری و آشامیدنی‌های گرم، استفاده از لباس، کلاه و دستکش مناسب و گرم کردن محیط کار برای پیشگیری زیان‌های سرما مفید است.

پیشگیری زیان‌های گرما

کنترل منبع گرما بهترین راه مهندسی کنترل اثرات زیان آور گرما است. در صورت امکان منبع تولید گرما باید در یک محفظه بسته دارای تهویه قرار گیرد. زمانی که امکان جداسازی منبع تولید گرما نیست از وسایل خنک کننده کارگران و دمیدن هوای خنک در محیط کار استفاده می‌شود. در محیط‌های بسیار گرم از وسایل منعکس کننده حرارت مانند صفحات فلزی و حفاظ بدن، چشم و صورت استفاده می‌شود.

البته منبع گرما می‌تواند وسایل و ماشین آلات گوناگون، انسان، سیستم‌های روشنایی، فرایندهای تولید، شرایط جوی خارج محیط کار باشد. به کارگران محیط‌های داغ پیشنهاد می‌شود که از لباس‌های مخصوص دارای تهویه مطبوع استفاده کنند و باید دقت شود که کیفیت هوای این لباس‌ها با کیفیت هوای تنفسی و غواصی مطابقت کند.

به کارگیری از لباس‌های پنبه‌ای گشاد، دوش کافی در محیط کار و یک اتاق خنک و تمیز برای تعویض لباس‌های کار از اقدامات پیشگیری زیان‌های گرمایی محیط کار است. روش‌های کنترلی همیشه به تنهایی کافی نمی‌باشند و باید با اقدامات پزشکی، انتخاب کارگر مناسب و عادت به محیط گرم، تکمیل شود. کیفیت و کمیت کار به وسیله کنترل تغذیه کارگران، خستگی و مصرف الکل و معاینات دوره‌ای برای یافتن علائم اولیه زیان‌های گرما بهبود می‌یابند.

روشنایی

پیشرفت صنایع، افزایش واحدهای صنعتی و تولیدی و نیاز روز افزون به بازدهی بیشتر صنایع برای فراهم کردن نیازهای مصرف کنندگان، موجب شده است که کار بیشتر در محیط‌های بسته در مدت شبانه روز ادامه داشته باشد. بنابراین، استفاده از نور چه به صورت طبیعی و چه به صورت مصنوعی بسیار مهم است. روشنایی به عنوان یک عامل فیزیکی در محیط کاری است که در صورت فراهم نبودن کیفیت و کمیت مناسب آن می‌تواند به ریسک فاکتوری برای پیدایش اختلالات بینایی، جسمی و روحی و یا حوادث در محیط‌های کاری تبدیل شود. در خصوص روشنایی‌های نامناسب اعم از کمبود روشنایی طبیعی و مصنوعی یا زاویه تابش نور و درخشندگی می‌بایستی راهکارهای کنترلی ارائه شود.

ویژگی‌های روشنایی رضایت بخش

روشنایی رضایت بخش باید ویژگی‌های زیر را دارا باشد:

1. نور کافی باشد
2. نور از نظر پخش مطلوب باشد
3. درخشندگی سطوح باعث چشم زدگی نگردد
4. سایه‌های مزاحم موجود نباشد

پرتوها

پرتوها گونه‌ای از انرژی هستند که می‌توانند در خلأ یا ماده منتشر شوند. پرتوها از نظر انرژی به دو دسته تقسیم می‌شوند:

از عوارض حاد تشعشعات می‌توان به تب، عفونت، حساسیت‌های غیر عادی، ریزش مو، خونریزی و اسهال اشاره کرد و از عوارض مزمن تشعشعات نیز می‌توان به ناباوری، آب مروارید، ضایعات پوستی، اثر بر دستگاه تنفسی و غیره را نام برد.

حفاظت در برابر پرتوهای یون ساز 

• زمان (کاهش زمان مواجهه)
• فاصله از منبع پرتو
• حفاظ

حفاظت در برابر پرتوهای غیر یونساز 

1. آموزش
2. فاصله از منبع پرتو
3. وسایل حفاظت فردی
4. محصور نمودن عملیات

فشار هوا و تغییرات آن در محیط کار

فشار هوا در محیط کار ممکن است با توجه به موقعیت مکانی، ارتفاع و فعالیت‌ها تغییر کند و بر عملکرد و سلامت انسان تأثیرگذار باشد و  تغییرات فشار هوا می‌تواند باعث کاهش یا افزایش آن شود که هر کدام می‌تواند خطراتی را به همراه داشته باشد.

کاهش فشار هوا

فشار در سطح دریا برابر با ۷۶۰ میلیمتر جیوه می‌باشد که با افزایش ارتفاع از سطح دریا، فشار هوا کاهش می‌یابد و آثار کاهش فشار را می‌توان روی بدن خلبان هواپیماهایی که فشار داخل هواپیما تابع فشار بیرون است و همچنین کوهنوردان مشاهده کرد.

افزایش فشار

در زیر آب به ازای هر ۱۰ متر که از سطح آب به عمق می‌رویم یک اتمسفر به فشار اضافه می‌شود و شغل‌هایی مانند غواصی،حفر تونل‌ها در زیر آب و غیره تحت تأثیر فشار زیاد می‌باشند.

شناسایی و ارزیابی عوامل زیان آور محیط کار

شناسایی و ارزیابی عوامل زیان‌ آور محیط کار به معنای پیدا کردن و ارزیابی خطراتی است که می‌تواند برای سلامت و ایمنی کارکنان در محیط کار مضر باشد.

1. اولین گام جهت پیشگیری و کنترل اثرات عوامل زیان آور محیط کار، شناسایی عوامل زیان آور می‌باشد.
2. دومین گام اندازه‌گیری عوامل زیان آور به وسیله تجهیزات گوناگونی مانند صداسنج ،لوله‌های گازیاب، لوکس متر و… می‌باشد. اندازه‌گیری‌ها معمولاً به دو صورت محیطی و فردی انجام می‌گیرد.
3. در گام سوم یعنی گام ارزشیابی، نتایج اندازه‌گیری با استانداردهای موجود مقایسه و تجزیه و تحلیل می‌شود.
4. گام چهارم کنترل می‌باشد که در این گام اقدامات لازم جهت کنترل عوامل زیان آور و پیشگیری از تأثیرات آن تعیین و اجرا می‌شود

روش‌های کنترل و کاهش عوامل زیان‌آور فیزیکی در محیط کار

برای کاهش تأثیرات منفی عوامل زیان آور محیط کار و محافظت از سلامت کارکنان، استفاده از تجهیزات ایمنی ضروری است. این تجهیزات شامل دستکش‌ها، ماسک‌ها، عینک‌های محافظ و لباس‌های مخصوص هستند که از تماس مستقیم با مواد خطرناک یا شرایط زیان آور جلوگیری می‌کنند.

علاوه بر این تهویه مناسب محیط کار برای جلوگیری از تجمع گازها و مواد سمی، استفاده از عایق‌های صوتی برای کاهش سر و صدا و بهینه‌سازی شرایط ارگونومیکی مانند تنظیم ارتفاع میز و صندلی می‌تواند به طور مؤثری به کاهش خطرات کمک کند. همچنین آموزش مداوم کارکنان در زمینه استفاده درست از تجهیزات ایمنی و ایجاد محیطی با کمترین استرس و فشار روانی نقش کلیدی در کنترل عوامل زیان آور دارد.

سؤالات متداول عوامل زیان آور فیزیکی محیط کار

در ادامه، به سؤالات متداول در مورد عوامل زیان‌آور فیزیکی محیط کار پاسخ‌های کوتاه و مختصر ارائه می‌دهیم.

۱. عوامل زیان‌آور فیزیکی محیط کار چیست؟

عوامل زیان آور فیزیکی محیط کار شامل ارتعاش، گرما و سرما، صداهای بلند، اشعه‌های مختلف (مثل اشعه UV، ایکس) و فشارهای نامناسب هوا می‌باشد که می‌توانند سلامت کارکنان را تهدید کنند.

۲. ارتعاشات محیط کار چه خطراتی دارند؟

ارتعاشات زیاد یا مداوم می‌تواند باعث آسیب به استخوان‌ها، مفاصل، و سیستم عصبی مانند سندرم دست -بازو و مشکلات ستون فقرات شود.

۳. اشعه‌های مضر در محیط کار کدامند؟

اشعه‌های یونیزان همانند اشعه X و گاما و همچنین اشعه UV که ممکن است منجر به باعث آسیب پوست و چشم شود.